گزارشی در بخش آب، به مناسبت هفته "صرفه جویی در مصرف آب"

گزارشی در بخش آب، به مناسبت هفته "صرفه جویی در مصرف آب"

آب یکی از ارکان اصلی حیات بشری است. به طوریکه حیات، بدون آن برای موجودات زنده به هیچ ‌وجه قابل تصور نیست. آب از دیرباز به عنوان مایه اصلی حیات، مظهر پاکیزگی و نماد زندگی بوده و در آیات متعدد قران کریم و گفتار و احادیث ائمه اطهار(ع) بر ارزش و اهمیت و استفاده درست از این نعمت الهی توصیه شده است. با عنایت به نقش بی بدیل این ماده حیاتی در رشد تمدن ها، توسعه اقتصادی و اجتماعی، صنعت و کشاورزی، سازمان ملل متحد روز 22 مارس مصادف با دوم فروردین هرسال را به عنوان روز جهانی آب نامگذاری کرده است. دولت نیز به دلیل اهمیت موضوع، هفته اول تیرماه هر سال را به عنوان "هفته صرفه جویی در مصرف آب" نامیده و دلیل اصلی این نامگذاری، اطلاع رسانی، هماهنگی و همکاری همه آحاد مردم در خصوص صرفه جویی در مصرف آب در راستای تأمین نیازهای فعلی و آینده کشور می باشد.

اگرچه کل میزان آب جهان ثابت است اما توزیع نامناسب آن در سطح  جهان و از همه مهم‌تر، فقدان آب سالم در بسیاری از نقاط جهان، نگرانی‌های زیادی را پیش‌روی بشر قرار داده است.

70 درصد سطح کره زمین پوشیده از آب بوده که 97.5 درصد آن شور و از 2.5 درصد باقیمانده، 68.9 درصد آن منجمد در یخچالهای قطب‌ شمال و جنوب قرار دارد و 30.8 در اعماق بسیار زیاد زمین و غیر قابل دسترسی و فقط 3 دهم درصد آن به صورت روان آب سطحی و زیرزمینی و قابل دسترس در اختیار انسان‌ها قرار دارد.

تقاضا برای آب در دهه های اخیر افزایش یافته است. بر این اساس، متوسط سرانه آب تجدیدپذیر کشور از ، 5500 مترمکعب در سال 1340 به 3400 مترمکعب در سال 1357، 2500 مترمکعب در سال 1367، 2100 مترمکعب در سال 1376 و 1718 مترمکعب در سال 1390 کاهش یافته است. درصورت تداوم روند فعلی مصرف آب، این شاخص به حدود 1300 مترمکعب در سال 1400 کاهش خواهد یافت.

شاخص فالکن مارک

این شاخص براساس مقدار سرانه منابع آب تجدیدپذیر سالانه هر کشور محاسبه می شود. سرانه آب 1700 مترمکعب در سال به عنوان شاخص تنش و میزان 1000 مترمکعب در سال به عنوان شاخص کمبود معرفی می شود. بر این اساس، کشورهایی که سرانه منابع آب سالانه تجدیدپذیر بیش از 1700 مترمکعب دارند، مشکل بحران آب ندارند. کشورهایی که سرانه منابع آب تجدیدپذیر بین 1000 تا 1700 مترمکعب دارند، کشورهایی با "تنش آبی" و کشورهایی که سرانه آب تجدیدپذیر کمتر از 1000 مترمکعب در سال دارند، کشورهایی با "کمبود آب" هستند.

گفتنی است که سرانه آب کمتر از 500 مترمکعب در سال، فشار بسیار شدیدی به آن کشور تحمیل می کند. هرچند سرانه منابع آب تجدیدپذیر در دنیا 6079 مترمکعب است اما به علت پراکندگی نامتناسب این منابع، منطقه خاورمیانه با سرانه 1559 مترمکعب در شرایط بحرانی قرار دارد؛ اما مناطق دیگر از وضعیت مناسب تری برخوردارند. ایران نیز با سرانه منابع آب تجدیدپذیر 1718 مترمکعب در سال 2011 در آستانه ورود به شرایط تنش آبی است.

در سال های اخیر، افزایش بهره برداری از آبهای زیرزمینی، خسارت های غیرقابل جبرانی بر منابع آب زیرزمینی کشور وارد آورده است. برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی باعث افزایش سفره های آب شور و شور شدن منابع آب شیرین در نقاط مختلف کشور شده است. همچنین، تداوم کاهش بارندگی در کشور در مقایسه با روند بلندمدت و بهره برداری نادرست از منابع آب کشور به ویژه در بخش کشاورزی سبب شده که در چند دهه گذشته سطح آب سفره های زیرزمینی کشور حدود 18 متر کاهش یابد. که ادامه این روند و عدم تناسب بین تغذیه و برداشت منابع آب زیرزمینی می تواند ضمن به مخاطره انداختن دشتها، منجر به فاجعه زیست محیطی نیز شود.

نکته دیگر این است که، مجموع چاه های مجاز تا پایان سال 1391 شامل 455 هزار حلقه و میزان تخلیه آنها 49.8 میلیارد مترمکعب گزارش شده است که 86 درصداین میزان استخراج به مصرف کشاورزی می رسد.

موضوع مهمی که در سال های اخیر برای بیان مشخصه های بحران آب مطرح بوده، آمار بالای دشت های دارای وضعیت ممنوعه و بحرانی است. براساس برآوردهای موجود، وضعیت دشت های کشور در سال 1391 به لحاظ وضعیت منابع آبی در شرایط مناسبی قرار ندارد. از مجموع 609 دشت کشور در حال حاضر حدود 228 دشت جزء دشت های ممنوعه با وضعیت عادی و 66 دشت در شرایط ممنوعه با وضعیت بحرانی قرار دارند. ادامه این روند، سبب می شود که هرگونه برنامه ریزی برای توسعه ظرفیت تولید در بخش کشاورزی، بدون توجه به مقوله افزایش بهره وری آب در این بخش به آسیب بیشتر منابع آب و خاک کشور منجر شود.

پدیده های طبیعی خشکسالی

محدودیت ذاتی منابع آب، زمینه را برای بروز خشکسالی های شدید در بخش هایی از کشور بیشتر کرده است. خشکسالی پدیده ای غیرطبیعی نیست، اما ابعاد و اثرات تخریبی آن به نسبت شدت و موقعیت جغرافیایی متفاوت است. وقوع پدیده های خشکسالی به صورت ادواری، زمینه آسیب پذیری بیشتر کشور از منابع آب را فراهم می نماید.

ایران تنها کشوری نیست که در سالهای اخیر با مسئله بحران آب درگیر شده است، بلکه جهان در حال تجربه بحران آب است و بیش از یک میلیارد نفر از مردم جهان به آب سالم آشامیدنی و نیمی از جهان به بهداشت مناسب دسترسی ندارند.

باید توجه داشت که بخشی از مشکل کم‌آبی در کشور ما به مقدار سرانه مصرف آب برمی‌گردد که این سرانه به شدت در حال افزایش است و دلیل این امر به افزایش سطح رفاه و به تبع آن تنوع نیازهای آبی مربوط می‌شود که البته با شیوه‌های مختلفی می‌توان با این بحران مقابله کرد.

متأسفانه میزان مصرف آب در کشور بسیار فراتر از مرز اعتدال است که حالت نرمال و پایدار مصرف حداکثر تا 40 درصد آب در دسترس به حالت نرمال است و از 40 تا 60 درصد آب در دسترس را اگر مصرف کنیم حالت بحرانی است و در ایران اکنون متأسفانه 80 درصد آب در دسترس را مصرف می‌کنیم و در خصوص میزان مصرف منابع در دسترس از مرز بحران هم عبور کرده‌ایم.

ایران حدود 1.1 خشکی‌های جهان و تنها 345 هزارم آب خشکی‌های جهان را در اختیار دارد که حدود 94 درصد آن در بخش کشاورزی مصرف می‌شود.

قابل تامل است که بدانیم، در ایران قدیم، سرانه مصرف آب ما 5 تا 10 لیتر در شبانه‌روز بود که ایران ما الان 70 میلیون نفر جمعیت دارد و مصرف سرانه آب در شبانه‌روز 120 تا 140 لیتر و در استان کهگیلویه و بویراحمد 150 تا 180 لیتر در شبانه‌روز است. و این  یعنی استان ما در حال حاضر با مصرف بی‌رویه آب، بیش از میانگین کشور (25 درصد بیشتر) در شبانه‌روز مصرف دارد.

اکنون، منابع تأمین آب شرب استان در شهرها 90 درصد از منابع آب زیرزمینی و 10 درصد از چشمه‌ها هستند و چاه‌ها به دلیل افزایش مصرف بی‌رویه، سالانه دچار نوسان و افت سطح آب می‌شوند، که در صورت ادامه این روند مصرف آب، در شهرهای یاسوج، دهدشت، مادوان، سوق، لیکک و چیتاب در تابستان امسال وضعیت آب با بحران مواجه می‌شویم.

نکته قابل تامل دیگر این است که، در چاه‌های امامزاده جعفر 20 متر و چاه‌های دهدشت 9 متر نوسان آب در سال گذشته داشتیم که به دلیل نگاه سنتی ما به آب است، یعنی با این تصور که آب کالای در دسترس و نعمت الهی برای همه است و به هر نحو که خواستیم می‌توانیم آن را مصرف کنیم.

از مدت‌ها پیش زنگ خطر بحران آب در استان به صدا درآمده اما ما در اوج سرمستی وفور آب، این نهیب را نشنیده‌ایم.

قرار گرفتن بیش از 571 شهر کشور در تابستان امسال به عنوان شهرهای دارای تنش آبی، زنگ خطر بزرگی است که به صدا درآمده و باید آن را بشنویم و برنامه‌ریزی کنیم. شش شهر استان ما مشمول تنش آبی هستند که یاسوج و مادوان، لیکک، دهدشت، سوق و چیتاب هر کدام به دلایلی تنش آبی دارند.

در یک دوره 30 ساله خشکسالی در کشور هستیم که باید طوری برنامه‌ریزی کنیم که فردا دیر است. چراکه 10 استان از جمله کهگیلویه و بویراحمد با تنش شدید آبی مواجه هستند و 17 استان کشور هم در تنش آبی قرار دارند و 4 استان بوشهر و فارس، هرمزگان و سیستان و بلوچستان در مرحله‌ای بحرانی‌تر با کمبود آب دست و پنجه نرم می‌کنند.

ضرورت اعتدال در مصرف

صرفه‌جویی مفهوم ثابت‌شده‌ای در تعالیم اسلامی است. صرفه‌جویی، راه جاودانی است که باید در سراسر زندگی انسان انجام شود نه به عنوان یک راه حل موقت برای کم‌آبی یا وضعیتهای اضطراری بلکه باید در همه مواقع (خوب و بد) انجام شود. دین اسلام بر ارضای مقتضی نیازها و خواسته‌های فردی و گروهی تاکید دارد اما از اسراف کردن نهی فرموده است.

آیات قرآن و احادیث فراوان، با تعبیرهای گوناگون، اسراف و زیاده‌روی در هر کاری را به طور عام و در مورد آب، به طور خاص، مورد نکوهش و مذمت قرار داده است. قرآن کریم دو عبارت صریح راجع به صرفه‌جویی آب و مدیریت تقاضا دارد: اول اینکه منابع آب ثابت (معین) است (و آن خدایی که از آسمان آبی به قدر و اندازه نازل می‌کند...) (زخرف 11) و ثانیاً در مصرف آب نباید اسراف شود (از نعمتهای خدا بخورید و بیاشامید و اسراف مکنید که خدا مسرفان را دوست ندارد) (اعراف 31 و همچنین در آیه 27 سوره اسراء مسرفین و مبذرین، برادران شیاطین و  در آیه 43 سوره مؤمن، اسراف‌کنندگان اهل آتش معرفی شده‌اند.)

از نظر اسلام  دور ریختن بقیه ظرف آبی که قابل استفاده باشد، بخصوص در جایی که آب نایاب است و به آن مقدار رفع نیازمندی می‌گردد، حرام است. امام صادق (ع) فرموده‌اند: «صرفه‌جویی کاری است که خداوند آن را دوست می‌دارد و اسراف عملی است که خداوند از آن بیزار است حتی دور ریختن هسته میوه زیرا آن هسته برای کاری همچون کاشتن مفید است و نیز دور ریختن باقیمانده آب آشامیدنی نیز اسراف است.» (کافی ج4 ) همچنین می‌فرمایند: «کمترین درجه اسراف ریختن آب اضافی، پوشیدن لباس مهمانی در منزل و دور انداختن هسته خرماست.» (بحارالانوار ج 71 ص 346 و کافی ج4 ص 50).

درحقیقت از نظر اسلام و قرآن، اعتدال در مصرف و میانه روی و صرفه جویی به معنای مصرف درست و متناسب، اصلی اساسی و از اصول نخستین اقتصاد اسلامی می باشد که مؤمنان برای دست یابی به کمال شخصی و جمعی و امت اسلامی برای رسیدن به جامعه نمونه و برتر می بایست آن را در نظام اقتصادی خویش درنظر گیرند.

صرفه جویی به مفهوم مصرف چیزی به شکل درست و مناسب آن است. صرفه جویی علاوه بر اینکه در حوزه اقتصاد شخصی معنا و مفهوم می یابد در حوزه اقتصاد عمومی نیز معنا دارد. امام خمینی (ره) بر این اساس است که مصرف زیاد و بیش از نیاز در آب و برق را نه تنها نادرست و حرام می داند بلکه آن را ضمان آور دانسته و شخص را نسبت به جامعه مدیون می شمارد.

 مقام معظم رهبری نیز فرموده اند که: مصرف بیهوده و مصرف هرز، در حقیقت هدر دادن مال است. جامعه‏ى ما باید این مطلب را به عنوان یک شعار همیشگى در مقابل خود داشته باشد.

بنابراین به منظور جلوگیری از تنش های آبی و بحران آب، ضروری است همه آحاد مردم در مصرف آب نهایت دقت و صرفه جویی لازم را  داشته باشند. همچنین باید به صورت بنیادی در دیدگاه هایمان در خصوص فرهنگ صرفه جویی در مصرف آب تغییراتی ایجاد کنیم و آن را به عنوان یک کالای ارزشمند اقتصادی در توسعه کشور و استان مان بدانیم.

قابل ذکر است که آب معادل بارش های جوی در کهگیلویه و بویراحمد حدود 5/11 میلیارد مترمکعب برآورد شده که حدود 2/9 میلیارد مترمکعب آن از طریق رواناب های سطحی و منابع آب زیرزمینی قابل برنامه ریزی می باشد که بر اساس اطلاعات موجود از 2/9 میلیارد مترمکعب آب تجدید شونده استان، حدود 4/1 میلیاردمترمکعب در بخش های مختلف مصرف مورد استفاده قرار می گیرد که حدود 286 میلیون مترمکعب از منابع زیرزمینی و مابقی از منابع آب سطحی تأمین می شود.

بر اساس بررسی های انجام شده در بحث بهره برداری از منابع آب زیرزمینی برای مصارف کشاورزی، در بخشهایی از استان کهگیلویه و بویراحمد محدودیت داریم و باید با برنامه های صرفه جویی و تغذیه آبخوان ها، اجرای شبکه های تحت فشار، طرح های تغذیه مصنوعی نسبت به جبران افت منابع آب زیرزمینی اقدام شود.

آنچه که استان از لحاظ تامین منابع آبی برای دور شدن از تنش آبی در سالهای آتی می طلبد مدیریت خردمندانه و اصولی بر روی منابع آبی است چرا که حفاظت از منابع زیر زمینی برای حفظ اندوخته های آبی به شدت احساس می شود و این امر توسط شرکت آب منطقه ای به صورتی جدی و اساسی مد نظر بوده است.

از سوی دیگر جلوگیری از هدر رفت آب در حوزه کشاورزی که همواره راندمان آبیاری در آن بسیار پایین است می تواند گامی موثر در حفظ آب استان باشد؛ در این راستا حرکت به سمت روش های نوین می تواند کشاورزی پایدار را برای ما به ارمغان بیاورد که جز با همراهی مردم میسر نخواهد بود.

همچنین نیازهای آبی صنایع استان را باید با  کمک فناوری بازیافت آب تامین کرده و با جلوگیری  از هدر رفت بخش عظیمی از این نعمت ارزشمند گامی بسیار موثر در جهت حفظ این سرمایه بر داریم. البته کنترل مصرف آب در بخش شرب نیز می تواند بخش هایی از استان را که دارای شرایط خاصتری از لحاظ منابع آبی هستند از گرفتار شدن در بحران بی آبی نجات دهد؛ لذا تقویت فرهنگ حفاظت از منابع آبی می تواند راهگشای این مشکل باشد.

یکی از سیاست های دولت و وزارت نیرو افزایش میزان استفاده و مهار آبهای سطحی بجای آبهای زیر زمینی است و در این راستا پروژه هایی در استان های کشور در حال اجراست. در کهگیلویه و بویراحمد نیز توسط شرکت آب منطقه ای طرح ها و پروژه هایی همچون، سد تنگ سرخ، طرح آبرسانی به دشت امامزاده جعفر و ماهور باشت، طرح آبرسانی و زهکشی دشت لیشتر، آّبرسانی از سد کوثر به گچساران، آبرسانی به دهدشت غربی و... در دست اجرا و حدود 13 ساختگاه سد از جمله سدهای شیو، شبلیز، سرگچینه، سیوکی، سقاوه و ... در دست مطالعه است.

به هر حال به نظر می رسد با یک برنامه ریزی صحیح و جامع نه تنها می توان منابع آبی را بیمه کرد بلکه مشکلات پیش روی صنعت، کشاورزی و آب شرب کشور را نیز به راحتی برطرف کرد.

اولویت‌های مصرف، جیره‌بندی، اصلاح ساختار مصرف، آگاه‌سازی عمومی و مشارکت مردم در برنامه‌ریزی و مدیریت آب و تدوین آئین‌نامه اجرایی چگونگی آب، برخی از محورهایی است که می توان به عنوان راهکار برای مقابله با بحران آب به آن اشاره کرد.

همچنین توجه به عرضه و تقاضا، توجه دقیق به مدیریت جامع آب، استفاده از روشهای نوین آبیاری و کم‌آبیاری، به کارگیری تجربه‌های کشورهای موفق در زمینه کشاورزی و توجه به برنامه‌های اجرایی مدیریت خشکسالی از دیگر فاکتورهایی است که برای مقابله با بحران کم‌آبی باید در دستور کار قرار گیرد.

به عبارتی دیگر، با اصلاح و به روزرسانی ساختار بانک اطلاعاتی وزارت جهادکشاورزی به منظور مدیریت بهتر مصارف آب در این بخش و توجه به ارزش اقتصادی آب و قیمت تمام شده در مدیریت منابع آب  و همچنین در حوزه مصارف خانگی، با افزایش فرهنگ مصرف آب از طریق رسانه های گروهی، سرمایه گذاری برای بازسازی خطوط انتقال آب، اعمال نظام قیمت گذاری و قیمت پلکانی برای مصارف تحلیل وضعیت بحران آب در کشور و الزامات مدیریت آن و در سطحی کلان تر، با تفکیک آب شرب و بهداشتی، سرمایه گذاری برای بازسازی خطوط انتقال آب و توجه به اقتصاد آب در مکان یابی شهرهای جدید و توسعه شهرهای موجود، الزامات مواجهه با بحران آب را اجرا کنیم.

همچنین در حوزه مصارف صنعتی، ملاحظات زیست محیطی و توجه ویژه به موضوع آب، به عنوان جزء جدایی ناپذیر احراز توجیه پذیری فنی- مالی و اقتصادی در مکان یابی شهرک های صنعتی و احداث واحدهای صنعتی پرمصرف آب می باید مورد توجه برنامه ریزان این حوزه قرار گیرد.

امید است به این فرمایش خداوند که می فرماید"همه چیز را از آب زنده گردانیدیم"توجه نموده وآب را رمزبقاء؛ حیات وسخن زندگی بدانیم و در اجرا و پیگیری طرح ها و اقدامات لازم در زمینه حفظ و مصرف بهینه از منابع آب بخوبی عمل کنیم. چرا که هر کجا آب باشد آبادی هم خواهد بود.